معرفی مستند «کودتای ۵۳» (تقی امیرانی، ۲۰۱۹) | کار،کارِ انگلیس است

فاجعه در تاریخ مانند دومینو عمل می‌کند. نمی‌شود به زور اسلحه مسیر را به آن شکلی که دوست دارید رقم بزنید و انتظار فاجعۀ بعدی را نداشته باشید. کودتای ۵۳ مستند ارزشمندی در کشف اولین ضربۀ این دومینو است. تقی امیرانی به همراه تدوین‌گر مشهور هالیوودی یعنی والتر مرچ دست به ساخت مستندی از وقایع فراموش نشدنی کودتای ۲۸ مرداد زده است. امیرانی در طول ده سال جمع آوری اسناد مورد نیاز و جست و جوی طاقت‌ فرسایش برای رسیدن به حقیقت،‌ مخاطبش را در آخر حیرت‌زده می‌کند. کودتای ۵۳ توانسته است به شکلی حیرت‌آور از سایت راتن تومیتوز امتیاز ۱۰۰ از ۱۰۰ را از آن خودش کند. حضور ریف فاینز هم از دیگر نکات جذاب این مستند دو ساعته است.کودتای ۵۳ توانست در نهایت جایزۀ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران چهاردهمین جشنوارۀ سینما حقیقت را از آن خود کند.

شرح واقعه

کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ را می‌توان یکی از کلیدی‌ترین نقاط در تاریخ معاصر ایران دانست. کودتایی که در نهایت منجر به سقوط دولت دکتر محمد مصدق شد. نکتۀ قابل توجه مستند کودتای ۵۳ شرح واقعه از سوی عوامل خارجی و به نوعی همان دست‌های پنهان پشت پرده است. دو سازمان سیای امریکا و ام‌آی‌سیکس بریتانیا، که از اصلی‌ترین گردانندگان این کودتا بوده‌اند. تلاش امیرانی از این جهت ستودنی است که بدون داشتن نگاهی سرزنش‌گر، تنها در جهت یافتن حقیقت گام برداشته است. نکتۀ جالب توجه این است که پس از ۶۷ سال، دولت بریتانیا هنوز هم دست‌داشتن در این کودتا را قویاً رد می‌کند. تقی امیرانی در یک جست و جوی معمایی تلاش می‌کند تا زوایای پنهان این واقعه، یعنی حضور پر رنگ ام‌آی‌سیکس را نمایان کند. به نوعی که می‌توان در آخر گفت از همان ابتدا، کار، کارِ انگلیس بوده است.

ساختار مستند

نقش شکارچی حقیقت را خود امیرانی به عهده گرفته است. او بی‌آنکه بخواهد مشکلات و موانع مستندش را برای مخاطب پنهان کند، این دردسرها را به نقطۀ قوت فیلمش تبدیل کرده است. او در هر لحظه به ما یادآور می‌شود که در حال دیدن فیلمی مستند هستیم، اما از آنجایی که ساختن مستندی دربارۀ کودتای ۲۸ مرداد و نشان دادن این روند، خودش به مستندی دیگر بدل شده، همذات پنداری مخاطب در شکلی دیگر برانگیخته می‌شود. امیرانی قهرمان فیلم خودش است، قهرمانی که همۀ ما می‌خواهیم راه را برایمان روشن سازد. کودتای ۵۳ از چهار بخش تشکیل شده است، ‌مصاحبه‌هایی که توسط امیرانی گرفته شده‌اند،‌ تصاویر آرشیوی،‌ تصاویری که پشت صحنۀ ساخت مستند را نشان می‌دهد و در نهایت تصاویر بازسازی شده. تصاویر بازسازی شده‌ای که بخشی از آن به صورت انیمیشن ساخته شده است و بخش دیگرش شامل مصاحبه‌ای است که امیرانی با همکاری ریف فاینز بازسازی کرده است. مصاحبه‌ای که هیچ‌گاه نوارش پیدا نشد. این مصاحبه را می‌توان همان قطعۀ گم‌شدۀ پازلی دانست که امیرانی تمام تلاشش را برای پیدا کردنش در داستان کودتا انجام داده است. یعنی نقش اساسی مامور حرفه‌ای بریتانیا،‌ نورمن داربشایر.

تأثیر کودتای ۲۸ مرداد

کودتای ۵۳ اگرچه به ظاهر در پی روشن‌کردن چگونگی این اتفاق تاریخی از زاویه‌ای نو می‌باشد، اما در حرفی که در آخر به ما می‌زند بسیار فراتر می‌رود. در جایی از فیلم امیرانی می‌گوید:‌ «این کودتا تاریخ کشور من را تغییر داده است. باعث شده است من الان اینجا (انگلیس) باشم.» و در انتها به خوبی می‌بینیم که این کودتا نه تنها تاریخ ایران و به طبع آن خاورمیانه را هم تغییر داده است، بلکه‌ بهانه‌ای برای دست درازی در دیگر کشور‌ها هم بوده. کودتا در شیلی، کودتا در جمهوری دومینیکن، تحریم کوبا، جنگ ویتنام،‌ به روی کار آمدن دیکتاتورهای معاصر خاورمیانه و در کل نابودی دموکراسی و روند به وجود‌آمدن آن در تاریخ بسیاری از کشورها از جمله خود ایران.

مستند کودتای ۵۳ اثر ارزشمندی است از نشان دادن تاثیر اشتباه خودخواهانه و سودجویانۀ مردانی،که همه‌ چیز را پول می‌انگاشتند. این فیلم به ما نشان می‌دهد که کودتای ۲۸ مرداد چه چیزهایی را به ما ارزانی داشت و چه چیزهایی را از ما گرفت.