معرفی کتاب «محبوس در هزارتو یا مذاب در آسمان» | نگاهی به هنر مدرن

از اواخر دوران قاجار، در پی سفر­ به فرنگ و وارد کردن اختراعات غربی از جمله دوربین عکاسی و ماشین چاپ، انسان ایرانی با مدرنیتهٔ غربی برخورد می‌کند. در ابتدای امر، برخورد فرهنگ ایرانی با مفاهیم مدرن را غالباً در دو نگاه متضاد دسته‌بندی می­‌کنند. یکی آنها که سنّت ایرانی را به کل مخرب و بد می‌­دانند و خواهان مثل غرب شدن در همه ­چیز و حتی خط نوشتاری هستند و دستهٔ دیگر کسانی هستند که فرهنگ غربی را به کلی بیگانه با ما، مخرب و عامل فساد می­‌دانند. به عبارت دیگر برخورد فرهنگی ما با مفاهیم عصر مدرن محدود می‌­شد به دو دستهٔ سینه‌­چاکان مدرن که جز خوانش ترجمه­‌ها شناختی از مسئله نداشتند و نمی‌­توانستند بین آن مفاهیم با فرهنگ خود ارتباط برقرار کنند پس به کلی سنت داخلی را رد می‌­کردند و در مقابل آنها، سنّت­‌گراهای دوآتشه قرار داشتند که هرگونه برخورد و هم‌سویی با مدرنیته را عبث، بد و خودفروختگی تلقی می‌­کردند.

 اما از آن زمان تا امروز فرهنگ‌دوستانی بوده­‌اند که با نگاهی منطقی‌­تر به مسئله‌ٔ مدرنیته برخورد کرده‌اند و علاوه بر ترجمهٔ مفاهیم مربوط به عصر مدرن به تبیین، دسته‌بندی و روشن کردن این مفاهیم  پرداخته‌اند. کتاب محبوس در هزارتو یا مذاب در آسماننوشتهٔ شهریار وقفی­‌پور از این دسته است.

شهریار وقفی‌­پور که می­‌توان  گفت از معدود لَکان‌­شناسان ایران است در این کتاب با تکیه بر آرای ژاک لکان روانکاو فرانسوی و همچنین نگاه فردی خود به بخشی از فلسفه، نظریات و مفاهیم عصر مدرن، انسان مدرن و هنر مدرن پرداخته است. کتاب محبوس در هزارتو یا مذاب در آسمان، دارای سیزده فصل تحت عناوین زیر است:

 فصل اول «بازگشت هیولا» که در آن از تفاوت نویسنده و منتقد و علاقهٔ­ منتقدان به خلق آثار ادبی صحبت می‌­کند و به بحث راجع به سوژه و ابژه می‌رسد.

فصل دوم «هنر مدرن به‌مثابهٔ  پایان هنر» که از بازخوانی گفتار هگل، فیلسوف آلمانی تحت عنوان پایان هنر در عصر مدرن آغاز می‌­شود و با نگاهی انتقادی به نظریات سایر فیلسوفان در این باب می‌­پردازد که به صورت خلاصه مرگ اثر هنری در عصر مدرن را مورد بحث قرارا داده است و از ابعاد گوناگون تاریخی، اجتماعی و زیبایی‌­شناختی، موضوع را شرح و بسط می‌­دهد.

فصل سوم«هنرمدرن: بیگانگی، هراس، بی­‌خانمانی» که در آن مفهموم بیگانگی را از منظر فروید تحت عنوان امر غریب و عامل تولید احساسات نامأنوس، خوف و هراس بررسی می‌­کند و به بیان آرای مشابه و  متضاد در این باب می‌­پردازد.   

عنوان فصل چهارم «خشونت امر مقدس، آرمانشهر فاشیسم» است که در آن فهرست خلاصه‌­ای از مفاهیم متداول هنر مدرن را معرفی می‌­کند و از نوشته­‌های ژرژ باتای در باب پیوند میان هنر، امر مقدس و قربانی شروع کرده و نگاه ژرژ باتای را به این مفاهیم نگاهی هایدگری معرفی می­‌کند به شکلی که نظریات باتای را در این باب خوانشی از دازاین هایدگر می‌­داند. سپس به بیان و بررسی آرای سایر اندیشمندان در این باب می‌­پردازد و خود نویسنده نیز خوانش خود را ارائه می‌­دهد.

فصل پنجم با عنوان «هنرمدرن، مالیخولیا، روانشناسی» فصلی کوتاه در باب جهان پس از جنگ و جهان­‌بینی انسانِ پساجنگ، ترس­‌ها و اضطراب بشر در این دوران و تاثیر آن بر ادبیات و فلسفه است.

در فصل ششم «فرشتهٔ تاریخ، فرشتهٔ هنر» که از فصل­‌های پیچیدهٔ کتاب است به مفاهیم گستردهٔ  مرگ، سوگواری، بیماری و مالیخولیا در زبان، فرهنگ، آثار  فلسفی و هنری در دوران  مدرن پرداخته می‌­شود و سیر  تاریخی  این مفاهیم، تقابل‌­ها وشباهت‌­ها را در آثار و نطریات مختلف بررسی می‌کند.

در سر آغاز فصل هفتم «هنر مدرن و ماشین»  آمده است: « خرابه و خاطره هر دو زخم هستند، یکی زخمی است بر طبیعت، دیگری زخمی است بر زمان. هر دو به زمانی که رفته است اشاره می­‌کنند،  هر دو با فراموشی پیوند دارند: پیوندی منفی. آما آیا خرابه آغازگاه هنر نیست؟»  در این فصل  هنر به عنوان مرئی‌کننده­ٔ امر نامرئی بررسی می‌­شود و به آرا، نظریات و آثار نقاشان مدرن می‌­پردازد.

در فصل هشتم «سیمپتیوم: وحشت ابژه، ساخته شدن سوژه»  به جایگاه سوژه و ابژه  در عصر مدرن، از منظر نظریه‌پردازان، روانکاوان و فیلسوفان مختلف با تأکید بر آرای لکان و هایدگر، پرداخته می­‌شود.

آنچه تا کنون گفته شد خلاصه‌­­ای جزئی از برخی فصل­‌های این کتاب برای معرفی به خواننده بود. اما از آنجا که کلیت این کتاب شامل خوانش شهریار وقفی‌­پور از این مفاهیم و آرای این نویسندگان است بررسی و معرفی بیشتر نیاز به حجم زیادی از شواهد دارد. عناوین دیگر فصل‌های کتاب شامل «معترضهٔ امر بینابینی»، «قانون: درون بیرون یا بیرونِ درون؟»، «نگاه ابژه»، «نگاه و نقاشی» و «Las meninas  و نقاشی به‌مثابهٔ بازنمود بازنمایی» است.

مخاطب این کتاب را می‌­توان گسترهٔ عظیمی از هنرمندان در همهٔ رشته‌­ها، مدرسان هنر و ادبیات، علاقه‌­مندان به نقد و نظریهٔ ادبی، زبان‌شناسان، علاقه‌مندان جدی به هنر و سینما، پژهشگران و … دانست.

کتاب محبوس در هزارتو یا مذاب در آسمان در سال ۱۳۹۷ در ۱۵۰ صفحه، توسط نشر نیماژ روانهٔ بازار شده است. علاقه‌­مندان می‌­توانند این کتاب را از کتابفروشی‌­های معتبر یا سایت‌­های فروش کتاب، تهیه کنند.